مسجد جامع اصفهان( عتیق)

عرصه مسجد جامع عتیق یکی از قلاع قریه ی (جرو آن) قدیم  است که بر در شهر بوده و بقعه ی علی بن سهل بر در آن قریه افتاده است و محله طوقچی و شهشهان و قسمتی از جوباره و دردشت فعلی،اراضی همان قریه است. اولین بنای این مسجد را اعراب قبیله ی تیم،قریه ی تیران (طران،تیران،طیران یا آهنگران از قرای حومه ی شهر اصفهان) در قرن دوم هجری نهادند و به سال 150 ه.ق در عهد منصور عباسی (136-158ه.ق) که پانزده قریه از حومه ی شهر جزو محلات داخلی افتاد (خضیب بن سلیم) برای توسعه ی مسجد دو پاره زمین بدو داد که به نام وی خصیب آباد، باز خواندنی و بعد از آن در سنه 226 ق به عهد خلافت معتصم (218-227ق) برای بار دوم (یحیی بن عبدالله بن مالک خزایی) مسجد را فراخ کرد.سپس در سنه ی 307 ق در عهد مقتدر عباسی (295-320) دو تن از رجال بزرگ اصفهان یکی (ابوعلی بن رستم) از شخصیت های معروف خاندان رستمی و دیگر احمد بن سرور بر وسعت و آبادانی مسجد بسیار بیفزاورند و از آن تاریخ تا کنون سلاطین و وزراء و امراء و رجال هر دوره بر خرافی و احداث متعلقّات و تعمیر و تزیین مسجد افزوده و هریک به نوبت خود اثری باقی گذاشتند

 

 
 
 
مسجد جامع یا مسجد جمعه که همچنین مسجد جامع عتیق خوانده شده است یکی از کهن ترین و مهم ترین بناهای شهر اصفهان است . بقایایی که از معماری آن برجا مانده از خلفای عباسی تا ازمنه دیلمیان و سلجوقیان و ایلخانان و مظفریان را شامل می شوند. که هریک در ساخت بخشی از آن سهیم بوده اند. حسن بیگ آق قویونلو بخشهای مهمی از این مسجد را ساخت و تزئین کرده و پادشاهان سلسله صفوی به طور عمده کار تزئینو ترمیم بنای آنرا به انجام رساندند.
کهن ترین عنصری که در این بقایای این مسجد یافت شده است پایه ستونی است که در طی حفریات انجام شده در این مسجد به دست آمده و به دوره ساسانی مربوط است.عناصر تزئینی مشابهی در قلعه یزدگرد و مداین پیدا شده اند از اینرو میتوان چنین تصور کرد که بنایی مربوط به عصر ساسانی در محل کنونی مسجد جامع اصفهان بوده است.تاریخ نخستین بنای اسلامی در این محل نا مشخص است.در حال حاضر نظر کلی بر این است که نخستین بنای اسلامی در این محل به عصر خلافت منصور (137-159ه ق) و دوره فرمانروایی خلفای عباسی بین 143 و 152 ق. مربوط می شود.
بنایی که در این زمان بر پا گردید نقشه ساده ای داشت و از خشت ساخته شده بود .
 
 پایه ستون ساسانی
پایه ستون دوره ساسانی
 
 
دوره سلجوقی:
 در دوره اخیر تغییراتی چند دربنای مسجد داده شد و کارهای ساختمانی و تزئینی مختلفی در آن صورت گرفت .مهمترین تغییرات در نقشه مسجد پدید آمد.در طی سده ششم هجری یک مسجد چهار ایوانی بر آن مزین شد. کارهای اساسی که در زمینه معماری و تزئین در این دوره انجام شد عناصر زیر را دربر میگرند:

 

473 هجری قمری:
گنبدی در پشت ایوان جنوبی  معروف به صفه صاحب .این گنبد در زمان ملکشاه سلجوقی به دستور وزیرش نظام الملک ساخته شد .این بنای گنبد دار در زمانی که ساخته شد مستقل و چهار طرف آن آزاد بود  لیکن جزیی از بنای کلی مسجد جامع شد.
گنبد نظام الملک هنگامی که مسجد هنوز به شکل دوره عباسیان بود بدان اضافه شد و برای اینکار لازم آمد تا 24 ستون حذف شوند.به موجب حفریات اخیر باستان شناسی معلوم شده است که در پیرامون این فضا یک دهلیز وجود داشت که آنرا ار مابقی بنا جدا میکرد ومحتملا گنبد را بصورت مقصوره با نمازخانه ای برای اشراف و حکام و امیران که به دلایل امنیتی مایل بودند مجزا از توده مردم نماز بگزارند.تشکیل میداد.گنبد نظام الملک 15 متر قطر دارد.

 

گنبدی دیگر در پشت ایوان شمالی  معروف به صفه درویش در منتهاالیه شمالی بنای کلی بر طبق کتیبه ای تاج الملک ابوالغنایم مرزبان بن خسروفیروز شیرازی ،وزیر ملکشاه و از رقبای خواجه نظام الملک به امر ترکان خاتون ملکه یلجوقی و همسر ملکشاه این گنبد را در سال 481 هجری به اتمام رساند گنبد مزبور به نام گنبد تاج الملک معروف است و اهل محل آنرا گنبد خاکی یا خاگی نیز می خوانند.

اهل فن معتقدند که گنبد خاکی از حیث زیبایی شناسی به مراتب ارزنده تراست.و طرح آن وحدت و دقت خاصی را در بر دارد ارتفاع آن 19.5 متر و قطر آن 10.5متر است.همه اجزا فضای زیر این گنبد در سوق دادن چشم بیننده به سوی گنبد هماهنگ هستند. چهار فرورفتگی کم عرض و محصور بین ستونهای کوچک گوشه ها را تشکیل داده اند  این ستون ها نگاه بیننده را به سوی (چپیره) منطقه انتقالی هدایت می کنند. خود(پتکانه ها) در تاق بزرگتری محصور شده اند که همراه با تاق های مشابهی که در بالای دیوار ها قرار دارند حلقه هشت گوشی مرکب از شانزده قاب منتهی به قاعده گنبد را حمی می کنند.تزینات آجری ضای زیر گنبد که در ترکیب با گچبری اجرا شده اند تاکید مزیدی بر تناسبات بی نقص این مجموعه می نهد بدون اینکه هیچ بخشی از عناصر آن از نظر مخفی بماند

 

481 هجری :
پس از ساخته شدن ایوان جنوبی (صفه صاحب) ایوان های سه گانه شمالی معروف به صفه درویش ،غربی معروف به صفه استاد و شرقی معروف به صفه شاگردبنا گردید و تغییر شکل محسوسی در مسجد پدید آوردند. ایوان شرقی دارای تزئینات اصیل سلجوقی است .
شبستان های که در طرفین ایوان جنوبی قرار گرفته اند دارای آثار آجرینی از دوره دوم سلجوقی هستند که درزمان سلطنت جانشینان ملکشاه یعنی در اوایل سده ششم هجری ساخته شده اند .شبستان های طرفین ایوان شمالی و شبستانی که بین ایوان شمالی و گنبد خاگی واقع شده است در حدود همین تاریخ ساخته شده اند.
 
 
 
ایوان جنوبی
 
کاشیکاری ایوان صاحب ( در چهار ستاره ختم ناد علی نوشته شده)
 
 
ایوان شمالی

ایوان شمالی بنام صفه درویش خوانده می شود سرچشمه آن به دوره سلجوقی  میرسد و در طی دوره صفویه نیز بازسازی و مرمت هایی در آن صورت گرفته است. تزئین آن از آجر کاری و گچبری است.
صفه درویش دقیقا در مقابل ایوان جنوبی مسجد که به صفه صاحب معروف است قراردارد قاب پیرامون این ایوان با کاشیکاری های مربوط به دوره صفویه تزئین شده است. ایوان مزبور از سه ایوان دیگر کوتاهتر و عریض تر است.
 
 
 
 
 
از بین ایوان های شرقی و غربی آنکه در مشرق واقع شده و به نام صفه شاگرد شهرت دارد به خصوص در قاب پیرامون این ایوان با کاشیکاری های اصیل دوره سلجوقی تزئین گردیده است. و ایوان غربی که به نام صفه استاد است از تزئین آجری همین دوره بر خوردار است و داراي كتيبه هاي متعدد به خط بنايي و ثلث مي باشد .يكي از اين خطوط بنايي توسط ابن محمد مومن محمد امين در يك قاب چهار گانه اشعار زيبايي را بدين شرح عنوان مي نمايند .( چون نامه جرم ما بهم پيچيدند بردند و بميزان عمل سنجيدند“بيش از همه كس گناه ما بود ولي مارا بمحبت علي بخشيدند)
هیچ یک از این ایوان ها ضلع کاملا مسدود ندارد .ضلع باز اصلی شان البته به طرف میانسرای مسجد گشوده می شود و دیوارهای سه ضلع دیگرشان به شبستان هاو تالارهای پیرامونشان راه میدهند. یک عنصر مهم تزئینی یعنی مقرنس کاری به صورت ابتدایی در ایوان ها و بعد هم به شکل کاملتر در نقاط دیگر مسجد دیده می شود.
 
 
  ایوان شرقی
 
 
ایوان غربی
 
 
710 هجری:
در زمان سلطان محمد خدا بنده (اولجایتو) در شمال ایوان غربی، مسجد کوچکی بنا شد . بر طبق کتیبه ای تاریخ ساختمان آن 710 هجری بوده است .محراب گچبری شدهای نیز از همین زمان موجود است که تاریخ آن با تاریخ کتیبه ای به نام اولجایتو و وزیر او برابر است .و نام استاد گچبران آن با رقم "عمل حیدر مشخص شده است. این محراب نومنه نفیسی از تزییین گچبری استو در دو سوی فرو رفتگی  تاقدار آن دو ستون کوچک تعبیه شده و کمان نوک تیزی بالای انها را به هم متصل می کند تناسبات اجزا محراب بسیار موزون هستند و در تزین آن از گچبری های خط نوشته و گل و بته و شکل های هندسی استفاده شده است.  کتیبه ای که پیرامون مستطیلی شکل آنرا پوشانده زمینه ای مرکب از شکوفه ها و برگ های نودمیده دارد.لوح مرکزی آن از پیچ و تاب غیر قرینه شاخ و برگ پوشیده شدهاست. در عرض لوح تحتانی یک نوار انتزاعی مرکب از نوشته به هم بافته کوفی به چشم می خورد
 
 
 
در دالان ورودي ضلع جنوب شرقي نيز محراب گچبري ديگري وجود دارد كه فاقد ماده تاريخ مي باشد ولي باتوجه به شباهتش با محراب الجايتو احتمالا مربوط به دوره ايلخاني مي باشد

 

768هجری:
در دوره آل مظفر قسمتهای مهمی به مسجد اضافه شد .از جمله شبستانی در شمال ایوان شرقی ومدرسه ای در خاور آن .بر طبق کتیبه ای به سال 768 هجری مسجدی در جنوب مسجد اخیر ساخته شد.بنای صفه عمر نیز به دوره آل مظفرمربوط است و بر اساس کتیبه ای پیرامون محراب که به خط علی کوهیار الابرقویی است کاشیکاری مقرنس محراب صفه به سال 778 هجری مورخ است و نام استادان این محراب عبارت است از شمس و فخر
 
 
 
  صفه عمر
 
صفه حکیم
851هجری :
در دوره تیموریان در عصر سلطان محمد. شبستانی به شکل خیمه در پشت ایوان غربی به سال 851 هجری  به وسیله عماد بن مظفر ورزنه ساخته شد که به دارالشتا یا تالار زمستانی معروف است . در همان سال یک سر در کاشیکاری در شمال ایوان غربی بنا گردید .

 

بیت الشتا

شبستان تاقداری که در زمان بایسنغر میرزا در ضلع غربی این مسجد افزوده شد به نام بیت الشتا  عماد معروف است فضای منزوی و محفوظی است که برای مراسم نماز در زمستاناز ان استفاده می شود .این فضا 50 متر طول و 25 متر عرض دارد.تاق های خیمه ای آن بر ستونهای کم ارتفاع استوارند.در هریک از تاق های آن حفره ای پیش بینی شده است که با یک قطعه مرمر سفید تعبیه گردیده است به طوری که نور خورشید را به فضای شبستان باز می تابد.
 
 
 
 
در شبستان های مسجد جامع اصفهان در حدود چهارصد و هفتاد تاق یافت می شود به یک  نگاه بنظر میرسد که هر کدامشان شکلی متفاوت دارند.
 
 
 
 
(عکس این تاق ها همه مطعلق به یک شبستان است)
 
872تا882هجری:
در دوره فرمانروایی آق قویونلو نیز تعمیراتی صورت گرفت و اجزایی به مسجد اضافه شد  به نظر می رسد که دو مناره ایوان جنوبی و همچنین تاق این ایوان که به دوره سلجوقی مربوط نیست در عهد او ساخته شدند. تزئیناتی که در این دوره انجام شده عبارتند از ازاره های مرمرین و صفه های مختلف از کاشیکاریهای معرق برجسته ای که پایین این ایوان را زینت بخشیده اند. کاشیکاری تاق نماهای فوقانی و تحتانی اطراف صحن بر طبق کتیبه ای کار استاد شمس الدین کاشی تراش است .
 
 
 
1006هجری:
در دوره صفویه تغییراتی اساسی در مسجد داده نشد . تنها بنایی که در این دوره ساخته شد شبستانیست در غرب چهلستون غربی ایوان جنوبی که به شاه عباس بزرگ منسوب و به چهلستون شاه عباسی معروف است.
 
 
 
میانسرا :
میانسرای مسجد جامع اصفهان دارای دو حوض است یکی به شکل مربع در مرکز صحن و دیگری چند ضلعی در قسمت شمالی آن. در بالای حوض سکویی متکی بر چهار ستون قرار دارد که درایام تابستان سایه مطبوعی فراهم می کند .
 
 
 
سنگ آبه ها:
 
در داخل اين مسجد چند سنگاب سنگي وجود دارد كه جهت نوشيدن ب و نذري اختصاص داشته كه بعضا داراي كتيبه ها بصورت صلوات كبيره و اشعاري در مورد  امام حسين (ع) مي باشند و اغلب مربوط به دوره صفوي هستند
 
 
 
 
 
 
سر در ورودی:
 
داراي نه در و سر در مي باشد كه قديمي ترين سر در مربوط به دوره سلجوقي وداراي كتيبه ي آجري بسال ۵۱۵ ه. ق و حكايت آتش سوزي مسجد در اين دوره در ضلع شمالي مسجد مي نمايد . سر در كتيبه دار مربوط به سردر جنوب غربي مسجد داراي كتيبه اي به خط جعفر امامي بسال ۹۹۹ه ق مي باشد . سردر ضلع جنوب شرقي كه در حال حاضر اصلي ترين سر در نيز مي باشد داراي كتيبه اي از زمان فتحعلي شاه قاجار بسال ۱۲۱۸ ه ق
 
سر در جنوب شرقی
 
 
 
نمای کلی مسجد